परिवर्तित प्राथमिकताहरू

भीष्म जोशी

नेपाल मात्र नभई विश्व मै लामो समय सामन्ती व्यवस्था हाबी रह्यो । यता अहिले पनि नेपाली समाजमा यो एउटा संस्कृति बन्न पुग्यो । संस्कृति एउटा यस्तो चिज हुँदो रहेछ त्यसलाई चिरेर अगाडि बढ्न नसकिँदो रहेछ । नेतृत्व तहमा रहेका अधिकांश व्यक्तिमा गणतन्त्र ल्याएको धेरै वर्ष पछि पनि यो प्रवृति पाइन्छ ।

आफू केही नगर्ने अरू लाई कजाएर खान पायौँ भने आनन्दित हुने संस्कृति नेपालमा जताततै छताछुल्ल भेटिन्छ । नेपालमा जनताले वाक स्वतन्त्रताका लागि लामो लडाई लडेर प्राप्त गरेका छन् । नेपाल बिस्तारै नयाँ लोकतान्त्रिक संस्कृतिको दिशामा अगाडी बढ्दै छ | आजको विश्व मञ्चमा हिजोका भन्दा आवश्यकता र प्राथमिकताहरू परिवर्तन भएका छन् । हिजोका प्राथमिकताहरू बदलिएर आज अर्कै चिज प्राथमिकता बन्न पुगेका छन्। हिजो ‘सन्तानले डाँडा काँडा ढाकुन्’ भन्ने आशीर्वादको ठाउँमा ‘दुई सन्तान ईश्वरको वरदान’ भन्ने ठाउँबाट पनि अब विवाह नै किन ? भन्ने ठाउँमा आइपुगेको छ समाज । हिजो भोकमरी, अनिकाल भयङ्कर समस्याको रूपमा थियो । भोकमरीले लाखौँ मान्छेको मृत्यु हुन्थ्यो । हिजो सामान्य खान पाउन वा आफ्नो पेट भर्नु जनताका लागी ठुलो उपलब्धिका रूपमा रहन्थ्यो । पुरै विश्व भोकमरीबाट आक्रान्त हुन्थ्यो । खाद्य अभावका कारण लाखौँ मानिसको मृत्यु हुन्थ्यो, जताततै अनिकाल हुन्थ्यो ।

नेपालमा अहिले पनि भोकमरीको अन्त्य नभए पनि भोकमरी अनिकालको रूपमा भने रहेको छैन । भोकमरीबाट आज नेपाली समाज अगाडि आएको छ । हिजोको अनिकाल आज परिवर्तन भएको छ । आज बढी खाएर हुने रोगहरू सुगर, प्रेसरका बिरामी भोकमरी भन्दा बढी रहेका छन् । आज भोकमरी भन्दा बढी अत्यधिक खानाका कारण मानिसहरू बढी मरिरहेका छन् । त्यै पनि नेपालमा गरिबी एक चौथाइ अझै कायम छ । अन्य विश्व मानवका प्राथमिकता र नेपालीका प्राथमिकता अझै फरक भने रहेकै छन् । आज विश्व समुदायमा बढी जसो मानिस  खान नपाएर कुपोषणका कारण मरिरहेका छैनन् । यो अवस्थाको अन्त्य भएको छ । यसको अर्थ हिजोको भोकमरी भन्दा पनि नयाँ चुनौतीका रूपमा रहेको महामारी हरू जस्तो इबोला, कोरोना महामारी, एड्स लगायतका कारण लाखौँ मानिसले ज्यान गुमाउनु पर्‍यो । महामारीका कारण विश्व अर्थतन्त्र धराशायी हुन् पुग्यो । यसको प्रत्यक्ष असर नेपाल जस्ता गरिब देश लाई पर्नु स्वाभाविक हो ।

अहिले देशको अर्थतन्त्र कमजोर अवस्थामा पुगेको छ भनिन्छ | यसमा के भन्न सकिन्छ भने कहिल्यै नेपालको अर्थतन्त्र बलियो थियो र अहिले कमजोर भयो भन्ने हो । नेपाल आर्थिक रूपले सधैँ कमजोर र गरिब मुलुक नै हो । नेपालको मुख्य चुनौती, नेपालको अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउनु थियो र छ । त्यो काम न हिजोका दिनमा भयो न अहिले नै हुँदै छ । पहिले र अहिलेका शासकहरू यसरी बाँसुरी बजाइरहेकी नेपाल विश्व मै आर्थिक रूपले सम्पन्न मुलुक हो भनेर भनिरहे जस्तो पारियो । यसो हुनुमा मुख्य कुरा के थियो भने जनता लाई सधैँ गुहराममा राखिराख्न शासकहरू सफल भइरहे | हिजो राणा र पञ्चायत कालमा जनता लाई सैनिक बलको आधारमा दबाइयो र आफूलाई मात्रै जनताका मालिक रहेको र जनताले अनिकाल बाट मरे पनि जनताको घरको अन्न, मीठो दही दूध,घिउ जनताको नभई पहिला शासकहरूको हुनुपर्ने नियम बनाइयो । या भनौँ जसको लाठी उसको भैँसी भने झैँ बलियो ले मात्रै समाजमा हैकम चलाएर निर्धा लाई शोषण गरिरहने प्रवृत्ति हाबी भयो  । मत्स्य न्यायमा बाँच्यो समाज । जनताले शासकका विरुद्ध उभिने मौका पाएनन्। नेपालमा तत्कालीन शासकहरूले त्यै जनता माथि शोषण गर्न पाउनुलाई सर्वोच्च सुखका रूपमा लिए । भोलि देश लाई कता लैजाने कहाँ पुर्‍याउने भनेर सोच्दै सोचेनन् वा भनौँ त्यो सोच्ने ल्याकत भएन । यसको परिणाम स्वरूप आजको नेपाल यस्तो गरिब हुन् पुग्यो । हिजो राम्रो गरिदिएको भए आजको नेपाल पनि विकसित र सम्पन्न हुने थियो ।

संसारका देशहरूले प्रगतिको शिखर मा पुगिसकुन्जेल हाम्रोमा बल्ल बोल्न पाउने अधिकार प्राप्त भयो । अहिले आएर बोल्न त पाइयो तर के बोल्ने र के का लागि बोल्ने भन्ने कुरा अझै हामीलाई थाहा छैन । आज नेपाली समुदाय वा नेपालीहरू वैध अवैध ढङ्गले जसरी भए पनि विश्वका हरेक जसो मुलुकमा पुगेका छन् । त्यहाँको अत्याधुनिक विकास देखेर नेपालीहरू तीन छक पर्छन् र त्यसलाई नेपाल मा हेर्न चाहन्छन् । आफ्नो मुलुक सम्पन्न बनाउन सम्बन्धित देशका जनताले गरेको मेहनत का बारेमा पढ्न,लेख्न र ती सङ्घर्ष का कथा सुन्नै चाहँदैनौ हामीहरू । उनीहरूले आफ्नो देश बनाए तर नेपाल त  नबनाई कनै कसरी बन्छ होला भनेर सोच्दैनौ ।

हाम्रा आकाङ्क्षा र यथार्थ बिच यति धेरै फरक पाउँछौँ कि विदेशमा हुँदा बिदेसी हरूको प्रगति देखेर युधिष्ठिरको राजमहल इन्द्रप्रस्थको चकमन्नता देखेर जसरी दुर्योधन छक परेका थिए र द्रोपतीले उनलाई हेपेकी थिइन् त्यही महाभारतको युद्धको एक कारण बनेको थियो ।  यस्तै विदेशको भनौँ वा मानव जातिले गरेको चमत्कार हाम्रोमा किन भएन भनेर हामी ईर्ष्या मात्रै गरिरहेका पो छौ कि जस्तो लाग्छ । यो दुर्योधनकै ईर्ष्या मात्रै हो उसले आफ्नो हस्तिनापुरलाई किन इन्द्रप्रस्त जस्तो बनाउन सकेनन् त । आज हाम्रोमा पनि यस्तै समस्या हो। हामीले हाम्रो देश बनायौ भने मात्रै बन्ने हो नत्र बन्दैन मुलुक ।  बन्छ त केवल ईर्ष्या, डाहा र पलायन र पीडा मात्रै निर्माण हुन्छन् । यसको प्रतिफल गरिबी र पिछडापन बढेर कङ्गाल बन्ने हुन्छ ।

हिजोका हाम्रा प्राथमिकताहरू बाल मृत्युदर घटाउनु हुन्थ्यो, त्यो अहिले छैन भए पनि त्यसले विकराल रूप लिएको छैन। मातृ मृत्यु दरले भयावह रूप लिन्थ्यो तर त्यो आज छैन । आज त्यसको ठाउँमा सुलभ र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा पुर्‍याउनु पर्ने चुनौती थपिएको छ । हिजो मान्छेले आफूलाई चाहिने समान सबै पिठ्युँ मा बोक्नु पर्थ्यो भने आज त्यसको ठाउँमा स्काई ट्रकहरूले काम गरिरहेका छन् । हिजो सामान्य कुलो,पधेरो,कुवा, गोरेटो,घोरेटो बाटोहरू प्राथमिकता मा हुने गर्थे भने अहिले जनताका प्राथमिकता परिवर्तन भएका छन् ।अहिले ठुलठुला अस्पतालहरू, राजमार्गहरू, विमानस्थलहरू, विश्वविद्यालयहरू अहिलेका प्राथमिकतामा परेका छन् । यो आकाङ्क्षा सँगै हिजोको सोच्ने सोचमा पनि परिवर्तन आएको छ । हिजो मान्छेले सबै कुराको सर्जक,पालन कर्ता र संहारकर्ता ईश्वर लाई मान्ने गर्दथे भने आज त्यो सबै कुराको एक मात्र रक्षक आर्थिक रूपमा सबल हुनु र पैसा रहेको छ ।

आज विज्ञानले चमत्कार गरेको छ । जेनेटिक इन्जिनियरिङका कारण हरेक कुरालाई जैविक रूपमा वृद्धि मात्र गरेको छैन कि सबै कुराको सर्जक मानव आफै बन्न पुगेको छ । आज प्रविधिको प्रयोग गरी मान्छे जन्माई रहेको छ । टेस्टट्यूब बेबी जन्मिन थालेको धेरै पुरानो भइसकेको छ । पशुहरूमा बिना भाले बच्चा जन्माउन सामान्य बनेको छ । अब हिजोको त्यो ईश्वरको रचना भताभुङ्ग भएको छ । हिजोका दिनमा मानिस कामको, परिश्रमको कारण दुखित हुन्थ्यो भने आज मनोरञ्जनका साधनहरूको अत्यधिक प्रयोगका कारण मानसिक समस्या भोगिरहेको छ ।लाखौँ मानिस डिप्रेसनका सिकार बनिरहेका छन् | अहिले मानिसको मृत्यु समेत प्राविधिक हो भन्न थालिएको छ। मान्छे बिरामीको कारण मर्ने गर्छ । हरेक विरामको उपचार सम्भव भएको छ। मान्छेका मुटु, कलेजो प्रत्यारोपण हुन् थालेका छन् ।

अबको मान्छे अमर हुने दिशा तर्फ उन्मुख हुँदै छ । हिजोका दिनमा मान्छेको औसत आयु ३०/३५ वर्ष थियो आज सोबाट बढेर अहिले औसत आयु ८० /९० वर्ष पुगेको छ अबका केही वर्ष पछि यो औसत आयु १५० वर्ष पुर्‍याउन विज्ञान निरन्तर प्रयास गरिरहेको छ । त्यो अवस्थामा मानिसका प्राथमिकता कस्ता होला ? अहिलेको विज्ञान हरेक विषयमा यति सूक्ष्म तरिकाले अध्ययन गरिरहेको छ कि अव आउने वर्षहरू नयाँ नयाँ अनुसन्धानका उपलब्धिहरू लिएर आउने छ । हामीले यो एकाइसौं शताब्दीका यी दुई दशकमा अभूतपूर्व वैज्ञानिक चमत्कारहरू पाइरहेका र उपभोग गरिरहेका छौ । उपभोग गरिरहेका छौ । आज सम्मको मानव इतिहास युद्धले आक्रान्त भएको मानव इतिहास हो । पहिलो र दोस्रो विश्व युद्ध जस्ता भयानक युद्धहरू यो धर्तीले बेहोर्नु पर्‍यो तर आज मानव जातिले युद्धलाई घृणा गर्न थालेका छन् । आज युद्धको शक्ति प्रदर्शन गर्न चाहनेहरू अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नाङ्गिन थालेका छन् ।

अब शक्तिशाली देशहरुले निर्माण गरेका विनाशक परमाणु बम हरू हेयका उपकरण बन्न थालेका छन् । अहिले युद्धको ठाउँ अब पर्यावरणीय सङ्कट, जलवायु परिवर्तनले लिन थालेको छ । चरम विकास सँगै जलवायु परिवर्तनले पुरै पृथ्वीमा असर पुर्‍याई रहेको छ । हिजो युद्धका कारण मानिस मात्रै मर्थे भने अव जलवायु परिवर्तनका कारण हरेक प्राणीहरूमा असर देखिन थालेको छ । अहिलेको नयाँ चुनौतीका रूपमा असमानता र विभेद देखिन थालेको छ । आर्थिक सम्पन्नता र विपन्नता , अवसर हरूको पहुँचमा समस्या आज नयाँ सृजना भइरहेका छन् । हिजो धर्मका नाममा हुने युद्ध आक्रमण हरू कम हुँदै गएका छन् । मेरो धर्म उच्च हो, मेरो संस्कृति राम्रो हो भन्ने धारणामा परिवर्तन आउँदै छ । त्यसको ठाउँमा विविधताले युक्त नयाँ समाजको निर्माण हुँदै छ । सामाजिक अन्तरघुलन, सांस्कृतिक विविधताका कारण संस्कृति अझ समृद्ध बन्न गइरहेको छ । हिजो अशिक्षा र अज्ञानता हटाउनु चुनौती थियो भने आज शिक्षित हरूको उचित व्यवस्थापन गर्नु पर्ने कुरा चुनौती बनिरहेको छ ।

हिजो गाउँ घरमा मात्र केन्द्रित समाज आज विश्व लाई गाउँ बनाउन पुगेको सूचना सञ्चारको विकासका कारण संसारका हरेक सूचना हाते मोबाइलमा कैद हुन् पुगेका छन् । आज मानव सोच चिन्तनको निर्धारण हाते मोबाइलले गर्न थालेको । अबका केही वर्ष पछि बौद्धिक कृत्रिमता (Artificial Intelligence) ले सबै थोक गर्ने वाला छ । आर्टिफिसियल इन्टिलिजेन्सलाई कुन मोडेलबाट अगाडी लैजाने बारेमा वैज्ञानिकहरू बहस गरिरहेका छन् । मानिसलाई काम गर्न नपर्ने बनाउने की केही सीमित काम गर्ने बनाउने विषयमा बहस हुँदै छ । आज थुप्रै अप्ठ्यारा कामहरू रोबोटले गरिरहेको छ जस्तो युद्ध, रकेट, स्वचालित गाडीहरूमा अहिले काम गरिरहेका छन् ।

आज भौतिक काम बाहेक बौद्धिक स्तरबाट हुने प्रत्येक प्रशासनिक कामहरू कम्प्युटरले गरिरहेको छ | हिजो यस्ता कामहरू मान्छे आफ्नै हातले गर्नु पर्दथ्यो | आजको यो अवस्थामा आइपुग्न मानिसले हजारौँ वर्षको जुन कष्ट साध्य विगत भोग्नु पर्‍यो त्यसलाई सम्झने हो भने मात्रै हामी मानव उपलब्धिका यी अवसरहरूको सही सदुपयोग गर्न सक्दछौ | हामीले आजको यो मानव उपलब्धि लाई अझै झन् उचाइमा पुर्‍याउन सक्छौ | यदि हाम्रा पुर्खाहरूको त्यो त्याग र समर्पणले बनाएको यो सुन्दर संसारलाई हामीले अझै झन् समृद्ध बनाउन लाग्नु पर्दछ | अहिले आएका नयाँ पर्यावरणीय समस्याहरूले जुन चुनौती थपेका छन् त्यसको निराकरण गर्न मानव जाति एक जुट भई लाग्नु पर्दछ | मानवीय हक अधिकार हरूको संरक्षण र संवर्द्धन गर्दै विज्ञानका नवीनतम उपलब्धि हरूलाई सबै मानिसले समान तरिकाले उपभोग गर्न पाउने गरी राजनैतिक व्यवस्था र सामाजिक व्यवस्थाको निर्माण गरिनु पर्दछ | सँग सँगै हरेक प्राणीको सुरक्षित बाच्न पाउने हकको ग्यारेन्टी पनि मानिसले गर्नुपर्दछ | भोलिका पीढी लाई अहिलेको जस्तै सुन्दर धर्ती हस्तान्तरण गर्नुपर्ने चुनौती सबैभन्दा ठुलो चुनौतीको रूपमा संसार सामु खडा भएको छ | विश्वमा सृजना भई रहेका नयाँ मानव सृजित समस्याको समाधान मानव आफैले समाधान गर्नु पर्ने नयाँ चुनौती मानव सामु आएको छ |

एकातिर मानव मानव बिचको असमानताको खाडल व्यापक बन्दै जानु, अर्को तिर पर्यावरण माथिको भीमकाय आक्रमण बढ्नुले मानव जाति मात्र होइन सिङ्गो भविष्य समाप्त हुने त होइन भन्ने प्रश्न खडा भएको यो अवस्थामा पर्यावरण संरक्षणका खातिर विश्व मानव जातिमा नयाँ चेतनाको विकास गर्न जरुरी छ | यो धर्ती मा लाखौँ वर्ष पछि पनि मानिस ले बाच्न पाउनु पर्दछ | आजको पुस्ताले विकास को नाममा यो एक मात्र धर्तीको चरम दोहन गरिनु हुन्न | हामीले भोलिको नयाँ पुस्ताका लागि सुरक्षित र स्वच्छ पृथ्वी जस्ताको त्यस्तै हस्तान्तरण गर्नु पर्दछ |

यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?